گروه ادیان و عرفان

گروه "اديان و عرفان تطبيقي " در سال 1364 در مقطع دكتري و با مديريت استاد دكتر فتح الله مجتبايي پايه گذار مطالعات تطبيقي اديان در ايران تأسيس گرديد.پس از توسعه كمّي و تقويت كيفي كادر علمي،اين گروه در راستاي گسترش امر آموزش و تحقيق در زمينه مطالعات تاريخي و تطبيقي اديان ،اقدام به پذيرش دانشجو در مقطع كارشناسي ارشد از سال 1382 نمود.مهمترين اهدافي كه در تدوين موضوعات درسي و نيز آموزش دانشجويان در اين رشته دنبال مي شود ، عبارتند از :
1 . افزايش شناخت و آگاهي دانش پژوهان نسبت به اديان مهم جهان ، در جنبه هاي گوناگون تاريخي ، اسطوره اي ،اقتصادي وكلامي ،عرفاني ،آداب و مناسك ،و نيز مطالعه و آشنايي با متون مقدس و كلاسيك؛
2 . تقويت و گسترش امر تحقيق و پژوهش در حوزه مطالعات اديان خصوصاًً به شكل تطبيقي و با رهيافت هاي گوناگون جامعه شناسانه ، روانشناسانه، پديدار شناسانه و تاريخي با تكيه بر آثار و نظريات محققان مطرح و برجسته در حوزه مطالعات تطبيقي اديان؛
3 . نهادينه ساختن نگرش علمي و روشمند نسبت به سنت هاي ديني مختلف؛
4 . شناسايي و معرفي منبع معتبر علمي و پژوهشي مورد مطالعه در جوامع دانشگاهي بين اللملي به دانشجويان و پژوهشگران اين رشته ؛
5 . ارتقاء كيفي پژوهشهاي دانشجويي ؛
6 . انجام پروژه هاي تحقيقاتي همچون ترجمه كتابهاي تخصصي و ...؛
تحقيقات و مطالعات اين گروه ،بيشتر به شيوه تطبيقي و مقايسه اي صورت مي گيرند و تلاش بر آن است كه هر موضوع خاص در سنت هاي ديني متفاوت به كاوش در آيند.
از مهمترين اصول روش شناسانه در جهت گيري هاي علمي گروه اتخّاذ نگاه پديدار شناسانه نسبت به اديان ديگر و پرهيز از هرگونه انتقاد و ارزش گذاري ديني و اخلاقي است.

پس رشته تاریخ ادیان بهتر آن است كه «دانش ادیان» گفته شود یا «علم ادیان» یا «پدیده‏شناسی دین»، چنانكه خود متخصصان دین در آثارشان از این واژه‏ها و تعبیرات را بكار می‏برند، موسس وبنیان‏گذار این رشته هم ماكس مولر بوده كه خود ماكس مولر البته متخصص ادیان ابتدایی بود، یعنی در باب توتمیسم، آنیمیسم، فتیشیسم و پری آنیمیسم، یعنی دوره ماقبل جانمندانگاری و روح‏پرستی، نیاپرستی، طبیعت‏پرستی، سنگواره و بت‏واره‏پرستی، تحقیقاتی انجام داده كه این‏ها را «Primitive religions» و ادیان ابتدایی می‏گویندوبه غیراز ادیان ابتدایی راجع به هندوئیسم خیلی تحقیق كرده، چاپ خوبی از اوپانیشادها را عرضه كرده و بسیاری از متون مقدس شرق را ویرایش و ترجمه كرده به زبان انگلیسی كه هنوز هم از بهترین ترجمه‏ها به شمار می‏آید.

در واقع ابر رشته است، و دارای ابعادگوناگون وشبیه علم پزشكی است، مادر علم پزشكی از دانش‏هایی مثل فیریولوژی، آناتومی، زیست‏شناسی، بیوشیمی، فارماكولوژی، نورولوژی، سیتولوژی، هماتولوژی و... بهره می‏بریم .

.

رشته اديان رشته‏یی است كه «Multi discipline»است یعنی خود این رشته چند رشته‏راشامل می‏شود، یك رشته مادر است و رشته چند بعدی و چند ساحتی و چند شاخه‏یی است. بنابراین ما وقتی به مطالعه دین می‏پردازیم، هم به تاریخش می‏پردازیم، هم به محتوای سیستماتیك از نظر فلسفه و الهیات و هم به آثار و پیامدهای اجتماعی و روان‏شناختی و اخلاقی دراین جا علاقمند را به مقاله «مطالعه و طبقه بندی ادیان» در دایرة‏المعارف بریتانیكا ارجاع می‏دهم كه بسیار غنی و پرنكته است. لذا عرفان هم جزء این رشته است. عرفان‏های دینی و غیردینی را ما بررسی می‏كنیم و لذا این رشته را «ادیان و عرفان تطبیقی» هم می‏گویندComparative religion and» «mysticism. اما نكته‏یی را كه دلم می‏خواهد این جا اشاره كنم این است كه ماكس مولر خودش یك نظریه‏یی در باب پیدایش دین دارد كه دست بر قضا خیلی هم نظریه ضعیفی است یعنی از شگفتی‏های روزگار این است كه یك شخصی كه بنیان‏گذار یك رشته‏یی هست، خود او یكی از ضعیف‏ترین نظریه‏ها و آسیب‏پذیرترین نظریه‏ها را در باب پیدایش دین ارایه كرده است. نظریه‏یی ماكس مولر دارد با عنوان The» «deasis of language، بیماری زبان یا بیماری زبانی.او معتقد است كه اساسا" دین و خدا و تشكیلات دینی زاییده یك مغالطه زبانی است و آن مغالطه عبارت است از مغالطه تشخص بخشیدن به اشیاء «Personification».

مركز واحد تحقيقات دانشگاه آزاد اسلامي

مركز هم انديشي و نخبگان_  مصاحبه دكتر همايون همتي

منبع

رشته ادیان در واقع جزو علوم اجتماعی بحساب می‏آید«Social science » و یك دانش نقلی نیست كه برامور تاریخی و حوادث متواتر تاریخی تكیه كند. منتها تاریخ در واقع یك بستر و میدانی است برای دین‏پژوه و دین‏شناس كه داده‏های تاریخی را از تاریخ هم گرد می‏آورد، چنانكه از داده‏های علومی مثل باستان‏شناسی هم استفاده می‏كند، در این علم از یافته‏های جامعه شناختی و روان‏شناختی هم استفاده می‏شود. بنابراین تنها منبع اطلاع‏رسان این علم كه مواد لازم را در اختیار این علم می‏گذارد برای تحلیل، تاریخ نیست. یكی از منابعی كه این علم از آن تغذیه می‏كند و اطلاعات راجمع‏آوری می‏كند تاریخ است. از داده‏های باستان‏شناسی، قوم‏شناسی، مردم‏شناسی، روان‏شناسی و جامعه‏شناسی هم استفاده می‏كند. لذا ما در رشته ادیان از چند علم استفاده می‏كنیم و در واقع این علم مجموعه‏یی از چند علم است، یكی خود علم تاریخ است، یكی فلسفه است، فلسفه دین، یكی جامعه‏شناسی است، جامعه‏شناسی دین، روان‏شناسی دین، قوم‏شناسی دین «Ethnology» و «Anthropology» دین، مردم‏شناسی یا انسان‏شناسی دین، باستان‏شناسی دین، اسطوره‏شناسی دین، یكی هم تئولوژی یا علم كلام (الهیات) است كه متاسفانه گاهی در بین خواص ما هم این رشته مترادف با علم كلام یا علم شریعت و علم فقه می‏پندارند، درحالی كه چنین نیست. ما در تاریخ ادیان فقه‏شناسی نمی‏كنیم بله تئولوژی مقایسه یی و تطبیقی ادیان، بخشی از تاریخ ادیان است و آشنایی با تاریخ و سرگذشت هر دینی جزء مباحث این علم است

رشته تاریخ ادیان چند اسم دارد كه در كتابهای علمی به یكی از این اسامی نامیده می‏شود، گاهی تاریخ ادیان گفته می‏شود «History of religion» و گاهی «تاریخ تطبیقی ادیان» گفته می‏شود و گاهی هم واژه «دین تطبیقی» كه مخفف «دین‏شناسی تطبیقی» است «Comparative religion» كه درواقع «religion Comparative study of» هست به كار برده می‏شود و گاهی نام «پدیده‏شناسی دین» به این رشته اطلاق شده است «Phenomenology ofreligion» این نام‏ها در واقع معادل انگلیسی برای واژه Religion»  «wisseschaft در آلمانی است. فردریش ماكس مولر كه بنیان‏گذار رشته ادیان است و در اواخر قرن هیجده و اوایل قرن نوزده این دانش را بنیانگذاری كرد. او را «پدر رشته تاریخ ادیان» خوانده‏اند. او یك دانشمند آلمانی تبار بود كه مقیم كشور انگلیس بود، هندشناس، اسطوره‏شناس و زبان شناس برجسته‏یی بود. تخصص اصلی او زبان‏شناسی و اسطوره‏شناسی بود، زبان سانسكریت را خوب می‏دانست و متون فراوانی را از زبانهای شرقی به انگلیسی ترجمه كرد. دوره‏یی كه بیش از پنجاه جلد می‏شود به نام «كتب مقدس مشرق زمین» «Thesacred books of the East» ویراسته همین ماكس‏مولر است كه شامل اوپانیشادهاوكتاب بهاگوادگیتا و بسیاری از متون هندویی است. تخصص او در ادیان ابتدایی و بخصوص در هندوئیسم بود، اسطوره شناس قابلی هم بود و این علم را نخستین بار در طی كتابی كه به نام «مقدمه‏یی بر دانش ادیان» the» «science of An introduction to religion نگاشت معرفی كرد و این نام را به كاربرد، «دانش ادیان و علم ادیان» و بعدها تاریخ ادیان یا دین تطبیقی، پدیده‏شناسی دین و دین‏پژوهی نام گرفت، یعنی «study of religionScientific» بنابراین واژه تاریخ در نام این علم كه معمولا" بین ما رشته «تاریخ ادیان» نامیده میشود، نباید ما را به اشتباه بیاندازد و فكر كنیم كه رشته ادیان یك گرایش یا شاخه‏یی از دانش تاریخ است .